Koen Lenaerts

President van het Europees Hof van Justitie

Koen Lenaerts is een Belgisch jurist en hoogleraar Europees Recht aan de KU Leuven. Sinds 2015 is hij president van het Europees Hof van Justitie. Daar is hij sinds 2003 rechter en was hij van 2012 tot 2015 vicepresident. Initieel was Lenaerts Voorzitter van het Vlaams Erasmus Comité.

Lenaerts is getrouwd met Kris Grimonprez en samen hebben ze 6 dochters. Hij is altijd gepassioneerd bezig met zijn Europees engagement.

“Mensen zeggen soms: ‘Europa? Dat is ver van ons bed!’ Maar het gaat over ons dagdagelijks leven.”

Volgens Lenaerts realiseren mensen zich niet dat in hun dagdagelijks leven heel veel draait rond normen die Europees zijn vastgesteld. Zelfs voor wat zij eten, wat er op hun bord ligt, bestaan er EU-regels over voedselveiligheid. Dat zijn normen die Europees worden vastgesteld, door het Europees Parlement en de Raad waarin de lidstaten vertegenwoordigd zijn. Er bestaan ook afdwingingsmechanismes om ervoor te zorgen dat iedereen in de EU zich houdt aan de gemaakte afspraken. Lenaerts benadrukt het belang van de “basis”, de publieke opinie: er is geen enkele rechtsorde die zich duurzaam kan ontwikkelen wanneer de mensen het belang er niet van begrijpen. Mensen moeten beseffen dat hun manier van samenleven afhangt van het succesvol voortbestaan van de Europese Unie. Daarbij gaat het niet alleen om onze welvaart, maar ook om onze sociale verworvenheden, onze rechtsstaat en onze veiligheid in de wereld. De EU speelt in alles een cruciale rol, samen staan we onnoemelijk veel sterker.

“Mensen die aan Erasmus hebben deelgenomen, krijgen een ander beeld van waar Europa voor staat.”

Lenaerts stelt dat landen in Europa bijzonder op elkaar zijn aangewezen, ze zijn “interdependent”. “Europa is een klein grondgebied met meer dan 30 staten. Rij een paar 100 kilometer in gelijk welke richting en je bevindt je in een ander land waar men een andere taal spreekt, dat een andere geschiedenis en andere tradities heeft. Die culturele en taalkundige verscheidenheid moeten we behouden, zelfs versterken, maar tegelijkertijd moeten we op zoek gaan naar wat ons verbindt.”
Volgens Lenaerts is het in de huidige geopolitieke context belangrijk dat we beseffen dat we het geluk hebben om in een liberale democratie te leven. Niet in de partijpolitieke zin, maar in de staatkundige. Die staatsvorm is gesteund op respect voor de mensenrechten, onafhankelijke rechtspraak, pluralisme, tolerantie en gelijkheid in alle opzichten: tussen vrouwen en mannen, tussen ouderen en jongeren, tussen homo’s en hetero’s, tussen validen en mindervaliden. Het gaat om de mens die centraal staat.
Lenaerts benadrukt daarbij dat het de taak is van het Hof van Justitie om het juiste evenwicht te houden tussen verscheidenheid en eenheid, zonder af te dingen op de gemeenschappelijkheid van de waarden die ons verbinden.

“Erasmusstudenten zijn zich vaak veel meer bewust van de Europese identiteit. Ze zien verschillen maar voelen ook wat hen met andere Europeanen verbindt.”

Lenaerts citeert graag de Amerikaanse schrijver Henry Miller: One’s destination is never a place but rather a new way of looking at things.  “Wij geloven 100% in de meerwaarde van internationalisering, op welke manier ook. We leven samen op een klein Europees grondgebied, waar je bij wijze van spreken veroordeeld bent om op elkaar aangewezen te zijn. In de kern delen we meer dan wat ons tegen elkaar zou kunnen opzetten. De bewustwording van die gemeenschappelijke kenmerken en overtuigingen die het DNA vormen van onze Europese identiteit en waarden, dat is waar Erasmus voor Lenaerts een cruciale en onvervangbare rol speelt: zoeken naar wat de meerwaarde is van elkaar te ‘ontdekken’ en op die manier de Europese Unie versterken vanuit de basis.”

“Onbekend is onbemind: men moet zich ontdoen van vooroordelen en een open geest ontwikkelen om er samen het beste van te maken. Dat is de diepste betekenis van Erasmus.”

Lenaerts onderlijnt 3 essentiële aspecten van de EU. Eerst is er de interne markt met een gemeenschappelijke munt: dat heeft een geweldige symboolwaarde voor mensen. Daarnaast is er een gemeenschappelijke open ruimte zonder binnengrenzen die steunt op het vertrouwen van lidstaten onder elkaar. Dat zorgt voor een gevoel van vrijheid, dat wij volgens Lenaerts, heel gewoon zijn gaan vinden, maar dat een fantastische verwezenlijking is van de EU.
“Ten derde is er Erasmus. Hier wordt een ruimte van vorming in de breedst mogelijke zin gecreëerd: het ontdekken van elkaars cultuur en onderwijssysteem. Het leren uit verscheidenheid én tegelijkertijd ontdekken wat verbindt.
Ik ben zelf een grote fan van Erasmus want dat is waar het over gaat in de Europese Unie: best practices uitwisselen, van elkaar leren, de ervaringen op het terrein met elkaar delen en verspreiden. In het dagelijkse leven van de mens is de Europese component zozeer op de voorgrond getreden dat men ook in de vorming van de mensen, op alle niveaus, kan leren van wat er gebeurt in andere landen. Dat is waar Erasmus voor staat.”

“Erasmus maakte een europeanisering mogelijk die essentieel is voor ons en ons werk.”

Lenaerts vertelt dat hij startte als Voorzitter van het Erasmus Comité op vraag van de toenmalige rector van de Universiteit van Leuven, Roger Dillemans.  “Ik was voltijds professor Europees recht en geloofde er heel erg in. Samen met Freddy Evens startte ik van een wit blad, wij waren als het ware de pioniers van Erasmus.
Toch bleek dat een uitdaging want studenten moesten plots vrijstellingen krijgen omdat ze elders studeerden. In de Rechtsfaculteit moesten we ineens aanvaarden dat sommige studenten een aantal plichtvakken niet in Belgisch recht maar in bijvoorbeeld Duits of Deens recht volgden. We voerden het systeem eerst voor keuzevakken in en toen het vertrouwen eenmaal gewonnen was, kon een Erasmusverblijf ook voor bepaalde plichtvakken, zelfs voor een heel jaar. Het besef was er al gauw dat je enerzijds aan je eigenheid moet vasthouden, maar dat je anderzijds ook verder moet kijken. Recht is trouwens geen zuiver nationaal gegeven meer, nu de grenzen vervagen. Soms moet je over het muurtje kijken en als jurist niet bang zijn om ook in een ander wetboek te kijken, dat van een ander land. Je krijgt in je vorming een blik die het paneuropees theater omvat. Dat geldt voor heel veel richtingen. Je krijgt een referentiekader dat helemaal opengetrokken is. Je voelt zo de interdependentie.
Als we over de grenzen kijken, ontdekken we ook de waarden die gemeenschappelijk zijn, die ons verbinden: menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, pluralisme, gelijkheid en solidariteit. Erasmus speelt een bijzonder belangrijke rol in deze bewustwording. Het programma zorgt voor de perceptie dat we niet op een eiland leven of hoge muren rondom ons kunnen optrekken. Het blijft niet bij ‘my little life’. Dan raak je immers geïsoleerd en eindeloos achterop.

“ Trots zijn op je Vlaamse én Europese identiteit, met aandacht voor ieders eigenheid, dat is de kern van wat Erasmus zou moeten zijn.”

In het Erasmusprogramma staan 4 pijlers centraal: sociale inclusie, digitalisering, duurzaamheid en democratische participatie. Maar wat vindt Lenaerts de belangrijkste pijler voor de toekomst?  “Vooral de versterking van de democratie vind ik essentieel. Wanneer er in een land een autocratisch systeem is, een dictatuur, komt daar oorlog van. Ook wanneer er een exclusief en negatief nationalisme is, dat steunt op een gevoel van etnische superioriteit en uitsluiting van anderen, dan heb je een probleem. Ik ben daarentegen zeker voorstander van gezond patriottisme en fierheid op de eigen cultuur en identiteit. Maar dat moet inclusief zijn, iedereen moet de mogelijkheid hebben om erbij te horen wanneer je kiest voor de gemeenschappelijke waarden. Zowel de Vlaamse als de Europese identiteit zijn inclusieve identiteiten. Er is plaats voor iedereen.”
Bovendien vindt Lenaerts dat studenten uit andere landen die een Erasmusverblijf in Vlaanderen doorbrengen, Nederlands moeten leren. Niet zozeer moeten hun cursussen in het Nederlands zijn, maar ze kunnen zich bijvoorbeeld bijscholen in avondonderwijs. Lenaerts: “Taalonderricht vind ik heel belangrijk. Volg vakken waar je credits voor krijgt, maar leer ook de taal van een land. Pas als je de taal kent kom je dichter bij de andere cultuur.” Lenaerts wijst erop dat Vlaamse studenten trots mogen zijn op hun Nederlandstalige identiteit.

“Erasmus + moet studenten opvoeden bij het voeren van een pluralistisch debat, want dat is de ruggengraat van de democratie.”

Democratische participatie blijkt in praktijk de moeilijkste pijler van het Erasmus + project. Toch is het voor Lenaerts de belangrijkste om op in te zetten in de toekomst.
“ Voor scholen is het vaak geen prioriteit omdat deze pijler moeilijk ‘grijpbaar’ is. Toch moeten we daar meer aandacht aan besteden. We moeten studenten leren kritisch na te denken en oog te hebben voor verschillende standpunten. Leerlingen moeten met elkaar in debat kunnen en durven gaan.
De bedoeling moet zijn dat leerlingen naar elkaars argumenten leren luisteren en respectvol leren omgaan met de argumenten van anderen, ook al zijn ze het daar grondig mee oneens. Dat is echt pluralisme en tolerantie: van mening verschillen mag, maar altijd op een respectvolle manier.”
Wanneer je geen ruimte voor debat laat, betekent dat volgens Lenaerts het einde van de democratie. “Bij ons in Vlaanderen is het publiek debat gelukkig open, maar in bepaalde landen is dat helaas niet het geval. Daar wordt de politieke tegenstrever die er andere opinies op nahoudt, plots uitgesloten van het democratisch debat en soms zelfs afgeschilderd als vijand van het volk. Als je verschilt van mening, val je buiten het systeem. De media verworden dan tot een apparaat van staatspropaganda en één publieke zender zorgt voor brainwashing. Dat leidt tot uitholling van de democratie.”

“Leve de basis van onze democratie!”

Erasmus + zal volgens Lenaerts altijd een cruciale rol spelen in onze democratie. Het feit dat je naar een ander land trekt met andere tradities, een andere taal, andere gevoeligheden…dat alleen al maakt dat je minder eenzijdig denkt. Je merkt dat er ook andere benaderingen mogelijk zijn. Volgens Lenaerts verandert je visie onbewust: je denkt pluralistischer, toleranter en veelzijdiger. Maar je leert ook luisteren en durft te zeggen wat je zelf denkt. Dat is volgens Lenaerts de basis van de democratie.
“Demos kratein staat voor een deliberatief proces, waar men met elkaar in dialoog kan treden, met respect naar tegengestelde standpunten luistert en tot een standpunt komt waar iedereen zich in kan vinden. Als je de diversiteit niet kent, dan is er wantrouwen en uitsluiting. En dan ontstaan er problemen in de samenleving. Als we het vreedzaam willen houden tussen landen in Europa, dan kan dat alleen door wederzijds respect voor elkaars mening te tonen en door het ontwikkelen van een gezonde nieuwsgierigheid om een ander standpunt te leren kennen en zo te proberen tot een synthese te komen. “
Tot slot zegt Lenaerts dat Erasmus ook een belangrijke rol speelt bij de doelgroep ervan: jonge mensen. “Zij werken met een open blik aan hun vorming. Ze leren van in het begin om met verscheidenheid om te gaan en ontdekken wat gemeenschappelijk is. Door studenten van andere lidstaten hier te ontvangen, krijgen onze universiteiten ook een pluralistisch karakter. Er is een wisselwerking en we zullen steeds meer naar elkaar toegroeien. Telkens weer de start van een mooi verhaal.”

Dank je wel Koen voor dit mooie interview.

Bekijk de verjaardagswens van Koen Lenaerts voor Erasmus en Epos